Hoe ‘duurzame’ fondsen massaal investeren in fossiel (2024)

‘Dit is de tijd van doen. Dít is de tijd van dóen.’ Onder een opgewekte hiphop-beat vertelt verzekeraar en vermogensbeheerder a.s.r. in een reclamespotje uit 2022 welke investeringen zij vermijdt. De kijker ziet sigaretten van de lopende band rollen, en iemand een magazijn kogels in een automatisch wapen laden. Ten slotte draait iemand een thermostaat naar beneden, gevolgd door een shot van een open kolenmijn. Als haar consumenten groen willen zijn, dan gaat a.s.r. hun geld niet in kolen beleggen, is de boodschap. ‘Jij doet groen, dan moet je geld dat ook doen.’

Maar een blik op de beleggingsportefeuilles van de ‘duurzame’ investeringsfondsen van a.s.r. leert dat het geld van haar klanten ook naar niet-groene bedrijven vloeit. Zo investeert het ASR Duurzaam Amerikaanse Aandelenfonds in Duke Energy en Dominion Energy, bedrijven die energie opwekken in kolencentrales in het Zuiden en Midwesten van de Verenigde Staten. En het ASR Duurzaam Azië Aandelenfonds bezit voor ruim een miljoen euro aan aandelen in Orica, een Australisch bedrijf dat een van de marktleiders is in explosieven waarmee kolenmijnen worden ontgonnen. Vijf ‘duurzame’ investeringsfondsen van a.s.r. bevatten in totaal negen bedrijven die een deel van hun omzet uit kolen halen, naast meer dan twintig olie- en gasbedrijven. In totaal steken de ‘duurzame’ fondsen van a.s.r. meer dan 275 miljoen euro in fossiel.

De naam van een fonds is belangrijk: tweederde van de duurzame beleggers kijkt bij het investeren naar de fondsnaam, blijkt uit recent onderzoek van de AFM. Toch is het juridisch gezien niet verboden om termen als duurzaam of groen in de titel van het fonds te gebruiken en toch te investeren in olie, gas of kolen. Maar dat gaat later dit jaar veranderen.

Om misleidende fondsnamen te voorkomen, komt de Europese financiële toezichthouder ESMA namelijk met nieuwe regels. Fondsen met termen als ‘duurzaam’ of ‘klimaat’ in de naam mogen dan niet meer investeren in bedrijven die meer dan de helft van hun omzet halen uit gas, meer dan 10 procent uit olie, of meer dan 1 procent uit kolen. Dat geldt ook voor fondsen met ‘ESG’ in de naam. ESG staat voor ‘Environmental, Social & Governance’ en wordt in de financiële sector gehanteerd als een brede vertaling van het woord ‘duurzaamheid’.

In aanloop naar deze nieuwe regels onderzocht Platform Investico samen met Follow the Money en negen Europese media, waaronder Le Monde, Handelsblatt en El País, waar ‘duurzame’ fondsen hun geld wegzetten. Mede voor De Groene Amsterdammer en Trouw analyseerden we de investeringen van bijna 1300 Europese fondsen met variaties op ‘duurzaamheid’ in de titel, van het Engelse ‘sustainable’ tot het Franse ‘durable’ en het Deense ‘bæredygtig’. Vervolgens vergeleken we die bezittingen met lijsten van olie-, gas- en kolenbedrijven.

Bijna de helft van de ‘duurzame’ Europese beleggingsfondsen blijkt in fossiel te investeren, en zal dus in overtreding zijn van het voorgestelde beleid. In totaal vloeit bijna zeven miljard euro uit deze groene fondsen naar de fossiele industrie. Bij de fondsen die beschikbaar zijn voor Nederlandse beleggers is het beeld hetzelfde: van de 216 geanalyseerde fondsen investeerde ruim de helft in fossiel, voor een totaalbedrag van 1,6 miljard euro.

Dat geldt dus voor de ‘duurzame’ fondsen van a.s.r., maar ook voor vijf fondsen van de investeringstak van ABN Amro, die in Frankrijk is gevestigd. Volgens de website zoekt de bank naar bedrijven die werken aan ‘innovatieve duurzaamheidsuitdagingen, spaarzaam zijn met natuurlijke hulpbronnen en ruwe materialen, minder vervuilen’. Toch bevatten de ‘duurzame’ fondsen van ABN tientallen investeringen in fossiele bedrijven, van Shell en TotalEnergies tot het staatsoliebedrijf van Azerbeidzjan. Ook kunnen Europese beleggers hun geld kwijt in maar liefst veertig ESG-fondsen van het Amerikaanse Blackrock, de grootste vermogensbeheerder van de wereld, die in totaal voor ruim 1,6 miljard aan duurzame euro’s steekt in fossiele brandstoffen.

Het fossiele bedrijf waar het meeste groene geld heen stroomt is het Franse TotalEnergies, een van de grootste oliebedrijven ter wereld. Meer dan een miljard groene euro’s vloeien naar Total. Ook het Amerikaanse treinbedrijf CSX staat hoog op de lijst. Op het eerste gezicht lijken investeringen in treinen hartstikke duurzaam, maar CSX heeft zich gespecialiseerd in het vervoeren van kolen uit de Amerikaanse Appalachen, en bezit verschillende terminals waar kolen worden overgeslagen. Onder het voorgesteld beleid zijn ook die investeringen dus verboden. Verder bezitten de groene fondsen samen honderden miljoenen euro’s aandelen in oliegiganten Shell en ExxonMobil.

De resultaten zijn in lijn met het onderzoek dat Platform Investico en FTM in 2022 deden naar fondsen die zichzelf onder een andere set Europese regels in de meest duurzame categorie hadden ingedeeld. Ook die investeringsfondsen bleken voor een groot deel nog in fossiele brandstoffen en luchtvaart te investeren. Sindsdien is er dus weinig veranderd.

A.s.r. stelt in een reactie dat haar duurzame fondsen inderdaad investeren in fossiele bedrijven. De vermogensbeheerder zegt dat ze, conform haar eigen duurzame beleggingsbeleid, de meest controversiële fossiele beleggingen uitsluit, en in gesprek gaat met andere fossiele bedrijven om ze richting de doelen van het klimaatakkoord van Parijs te bewegen. ‘Als de nieuwe regels van kracht worden, dan zal a.s.r. haar beleid hieraan toetsen, en indien noodzakelijk aanpassingen doorvoeren.’

‘We weten dat het complexe materie is voor consumenten,’ zegt een woordvoerder van ABN Amro op vragen over de fossiele investeringen die haar groene fondsen doen. De bank zegt ervoor te zorgen dat haar producten ‘ook voldoen aan de nieuwe regelgeving zodra die van kracht is.’ Blackrock stelt in een reactie dat ze altijd transparant is naar haar investeerders over hoe de portfolio’s van beleggingsfondsen worden samengesteld.

Duurzame fondsen die toch investeren in fossiele investeringen ‘misleiden’ hun investeerders, stelt de Europese financiële toezichthouder ESMA als we de resultaten van ons onderzoek voorleggen. Als de nieuwe regels later dit jaar ingaan, dan zullen deze fondsen ook formeel in overtreding zijn van de regels. ‘Nationale toezichthouders moeten alles doen om te zorgen dat de financiële industrie zich aan deze regels houdt’, schrijft ESMA.

In Nederland ligt de bal dus bij de Autoriteit Financiële Markten (AFM), die in een reactie laat weten dat ze de nieuwe Europese richtlijnen zal ‘toepassen in haar toezicht’ zodra ze ingaan. Ook de AFM vindt het ‘niet passend’ als fondsen met ‘duurzaam’ in de naam in fossiele brandstoffen beleggen. Als ze dat toch blijven doen, dan zal de AFM ze daarop ‘aanspreken’.

‘Dit is weer een voorbeeld van hoe de financiële sector een heel ander idee van “duurzaamheid” hanteert dan het grote publiek’, zegt Rens van Tilburg, directeur van het Sustainable Finance Lab aan de Universiteit van Utrecht. Terwijl een particuliere belegger bij een ‘groen fonds’ denkt aan windmolens en zonnepanelen, steken vermogensbeheerders hun groene euro’s in een paar ‘hoogvliegers’ binnen de fossiele sector, die het volgens hen beter doen dan de rest. Bijvoorbeeld omdat ze óók inzetten op duurzame energie. ‘Met deze richtlijnen kiest Europa voor de logica van gewone mensen, en niet de logica van de financiële sector.’

‘Als je alleen vanuit een financieel rendement denkt, dan zijn aandelen in oliebedrijven de afgelopen jaren heel goede investeringen geweest’, zegt van Tilburg. De waarde van fossiele aandelen nam de afgelopen jaren namelijk sterk toe: sinds het begin van de oorlog in Oekraïne en de bijbehorende energiecrisis gingen de olieprijzen door het dak. In dat feest wil iedereen een beetje meedelen, denkt Van Tilburg, dus is het makkelijk om investeerders te verleiden met een dun laagje groen. ‘De mens is aan de ene kant een burger die klimaatverandering wil beperken, maar ook een investeerder die een rendement wil hebben dat in lijn is met rest van de economie. Het was de afgelopen jaren ook wel aantrekkelijk om je te laten voorliegen.’

En omdat zoveel investeerders van twee walletjes willen eten, zoeken banken en vermogensbeheerders structureel de grens op. Dat zagen we in 2022 bij investeringsfondsen zijn die zichzelf in een ‘donkergroene’ categorie indelen, maar stug doorgaan met investeren in fossiel en luchtvaart. We zagen het vorig jaar toen we ontdekten dat Europese banken en advocatenkantoren oliereuzen blijven helpen met het uitschrijven van obligaties, tegen alle wetenschappelijk inzichten in. En nu wordt weer duidelijk: duurzaamheid is populair genoeg om mee te adverteren, maar niet populair genoeg om geld op te willen inleveren.

Het zou kunnen dat deze groene fondsen hun investeringen in fossiel terugtrekken als het nieuwe Europese beleid ingaat. Maar waarschijnlijker is dat ze simpelweg hun naam ietsje zullen aanpassen, om zo toch weer net binnen de regels te vallen. Eind vorig jaar veranderde fondsbeheerder Meesman de fondsnaam ‘Aandelen Duurzame Toekomst’ al naar ‘Aandelen Verantwoorde Toekomst’. ‘Dit doen we om ervoor te zorgen dat we, nu en in de toekomst, blijven voldoen aan de steeds strenger wordende wetgeving rondom het gebruik van termen als ESG en duurzaamheid’, legde Meesman die keuze in een mail naar beleggers uit. ‘Behalve de naam verandert er niets aan het fonds.’ Het fonds blijft beleggen in bedrijven als het Indiase conglomeraat Adani, dat in India, Indonesië en Australië kolenmijnen uitbaat, en het Spaanse energiebedrijf Enagás.

Volgens duurzaamheidsexpert Van Tilburg zal er weinig veranderen als we almaar gedetailleerde regels opstellen voor wat precies ‘groen’ is. Er zou een definitie moeten komen van wat ‘bruin’ is: de zaken die ons echt niet naar een duurzame economie helpen. ‘Je maakt pas echt impact als je, bij wijze van spreken, geen zaken meer mag doen met een bepaald autobedrijf omdat die de transitie naar elektrisch nog niet heeft ingezet. Dan dwing je financiële instellingen om keuzes te maken die ook echt pijn doen. Maar daar heeft de sector dan ook geen zin in.’

Lees ook:

Lees de volledige onderzoeksverantwoording. Deze publicatie is onderdeel van The Great Green Investment Investigation, een journalistieke samenwerking opgezet door Investico en Follow the Money. Aan dit onderzoek werkten journalisten mee van Le Monde (Frankrijk), Handelsblatt (Duitsland), El País (Spanje), De Tijd (België), Børsen (Denemarken), Der Standard (Oostenrijk), IRPI Media (Italië), en Luxemburger Wort en Luxembourg Times (Luxemburg).